COVID-19: πανδημία, επιδημία ή ενδημική νόσος; Και ποιά η διαφορά;

Πολλοί από μας ελπίζουν ότι ο νέος κορωνοϊός (SARS-CoV-2) θα εξαφανιστεί όσο γρήγορα ήρθε, αλλά πολλοί ιολόγοι και μικροβιολόγοι, υποθέτουν ότι ο ιός κάποια στιγμή θα γίνει ενδημικός, ειδικά με την παραλλαγή της όμικρον, που μεταφράζεται στο ότι πρέπει να μάθουμε να ζούμε με αυτόν. Αν και μόλις χθες ενημερωθήκαμε και για μια νέα παραλλαγή του κορωνοϊού με 46 νέες μεταλλάξεις, που ανακαλύφθηκε στη Γαλλία και που η χώρα προέλευσης φαίνεται να είναι το Καμερούν.

Ο ΠΟΥ ορίζει τις πανδημίες, τις επιδημίες και τις ενδημικές νόσους, με βάση το ρυθμό εξάπλωσης τους. Έτσι, η διαφορά μεταξύ επιδημίας και πανδημίας δεν έγκειται στη σοβαρότητα της νόσου, αλλά στον βαθμό στον οποίο έχει εξαπλωθεί. Μια πανδημία ξεπερνά τα διεθνή σύνορα, σε αντίθεση με τις περιφερειακές επιδημίες. Αυτή η ευρεία γεωγραφική εμβέλεια είναι που κάνει τις πανδημίες να οδηγούν σε μεγάλης κλίμακας κοινωνική αναστάτωση, οικονομικές απώλειες και γενικές δυσκολίες.

Πανδημία: παγκόσμια εξάπλωση

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) κηρύσσει μια πανδημία όταν η εξέλιξη μιας ασθένειας είναι εκθετική, δηλαδή ο ρυθμός ανάπτυξής της εκτοξεύεται στα ύψη και κάθε μέρα τα κρούσματα αυξάνονται όλο και περισσότερο. Καθώς κηρύσσεται πανδημία, ο ιός δεν έχει καμία σχέση με την ιολογία, την ανοσία του πληθυσμού ή τη σοβαρότητα της νόσου. Ένας ιός καλύπτει μια ευρεία περιοχή, επηρεάζοντας πολλές χώρες και πληθυσμούς. Εάν μια ασθένεια εξαπλωθεί σε χώρες και ηπείρους, οι ειδικοί την αναφέρουν ως πανδημία. Ο επιτυχής έλεγχος της νόσου εξαρτάται από τη συνεργασία μεταξύ των συστημάτων υγείας διαφορετικών χωρών. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι η πανδημική ασθένεια είναι απαραίτητα επικίνδυνη ή/και θανατηφόρα.

Σύμφωνα με τον ΠΟΥ και τα Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων των ΗΠΑ (CDC), οι πανδημίες προκαλούνται συνήθως από νεοεμφανιζόμενα παθογόνα ή τύπους ιών. Για παράδειγμα, αυτές μπορεί να είναι ζωονόσοι (ασθένειες που μεταδίδονται από τα ζώα στον άνθρωπο). Εάν μια ασθένεια είναι νέα για τον άνθρωπο, πολύ λίγα άτομα ή καθόλου θα έχουν ανοσία στο παθογόνο που την προκαλεί. Εμβολιασμοί δεν είναι επίσης διαθέσιμοι σε αυτήν την περίπτωση. Αυτό μπορεί να οδηγήσει στη μόλυνση ενός μεγάλου αριθμού ατόμων. Το πόσο επικίνδυνη ή θανατηφόρα μπορεί να είναι η νέα ασθένεια εξαρτάται από το συγκεκριμένο παθογόνο και την υγεία του ατόμου που νοσεί.

Μια τυπική ασθένεια που επανειλημμένα προσλαμβάνει διαστάσεις πανδημίας είναι η γρίπη. Η πανδημία γρίπης του 1918, γνωστή και ως ισπανική γρίπη, σκότωσε 25 έως 50 εκατομμύρια ανθρώπους — δηλαδή περισσότερους ανθρώπους από τα θύματα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η γρίπη των χοίρων, ο ιός H1N1, προκάλεσε επίσης πανδημία το 2009. Ωστόσο, ακόμη και κατά τη διάρκεια μιας πανδημίας, μεμονωμένες απομονωμένες περιοχές, για παράδειγμα νησιωτικές ή ορεινές, μπορούν να απαλλαγούν από την ασθένεια. Ωστόσο, τα αεροπορικά ταξίδια ευνοούν την εξάπλωση των πανδημιών.

«Παρόλα αυτά, μια ασθένεια της οποίας ο αριθμός των νέων κρουσμάτων παραμένει σταθερός με την πάροδο του χρόνου — έχει δηλαδή μία σταθερή επίπτωση (στην επιδημιολογία, η επίπτωση είναι το μέτρο της πιθανότητας εμφάνισης μιας συγκεκριμένης ασθένειας σε έναν πληθυσμό εντός συγκεκριμένης χρονικής περιόδου), ακόμα και αν καλύπτει μεγάλες περιοχές του πλανήτη, δεν θεωρείται πανδημία. Για παράδειγμα, οι πανδημίες γρίπης δεν σχετίζονται με την επανεμφανιζόμενη εποχική γρίπη ακόμα και αν αυτό συμβαίνει ταυτόχρονα σε μεγάλες περιοχές του πλανήτη.

Μέσω του ΠΟΥ έχει δημιουργηθεί μια εξαβάθμια κλίμακα (REF) που περιγράφει τις συμπεριφορές ενός νέου ιού από τις πρώτες λοιμώξεις στον άνθρωπο έως το σημείο που θα μπορούσε δυνητικά να οδηγήσει σε μια πανδημία. Σύμφωνα με αυτή την κλίμακα, μία πανδημία, π.χ. γρίπης, ξεκινάει από μολυσμένα ζώα, στην συνέχεια τα ζώα μπορούν να μολύνουν ανθρώπους, φτάνοντας στο στάδιο στο οποίο ο ιός αρχίζει να εξαπλώνεται από άνθρωπο σε άνθρωπο και τελειώνει όταν οι λοιμώξεις από τον νέο ιό έχουν εξαπλωθεί σε σχεδόν ολόκληρο τον κόσμο», διευκρινίζει ο καθηγητής Βιολογίας των πανεπιστημίων Κρήτης και Exeter του Ην. Βασιλείου και ερευνητής του ΙΜΒΒ-ΙΤΕ, Παναγιώτης Σαρρής.

Επιδημία: τοπικός χαρακτήρας

Τα Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (Centers for Disease Control – CDC), περιγράφουν την εξάπλωση μιας ασθένειας ως επιδημία όταν εμφανίζεται μια απροσδόκητη αύξηση του αριθμού των κρουσμάτων σε μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή για περιορισμένο χρονικό διάστημα.

«Έτσι χαρακτηρίζονται οι εξάρσεις ασθενειών που εμφανίζονται σε έναν ανθρώπινο πληθυσμό και μία δεδομένη χρονική περίοδο, σε βαθμό μεγαλύτερο του αναμενόμενου. Για παράδειγμα, σε βακτηριακές λοιμώξεις από μηνιγγιτιδόκοκκο (Neisseria meningitidis), αν ο ρυθμός εξάπλωσης υπερβαίνει τα 15 περιστατικά ανά 100 χιλιάδες πληθυσμό για δύο συνεχόμενες εβδομάδες, τότε θεωρείται επιδημία (REFs)», συμπληρώνει ο Καθηγητής Σαρρής.

Επίσης, ο κίτρινος πυρετός, η ευλογιά, η ιλαρά και η πολιομυελίτιδα είναι κύρια παραδείγματα επιδημιών που εμφανίστηκαν κατά τη διάρκεια της αμερικανικής ιστορίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι μια επιδημική ασθένεια δεν χρειάζεται απαραίτητα να είναι μεταδοτική. Για παράδειγμα, ο πυρετός του Δυτικού Νείλου θεωρείται επίσης επιδημία. Όταν η επίπτωση της νόσου είναι εντοπισμένη, συχνά αναφέρεται ως ξέσπασμα.

«Μια επιδημία μπορεί να εμφανιστεί, για παράδειγμα, όταν αλλάζει η μολυσματικότητα ενός παθογόνου: π.χ. όταν ένας ιός μεταλλάσσεται και γίνεται πιο μεταδοτικός ή όταν ένα βακτήριο εμφανίζει νέες ιδιότητες κατά την μόλυνση του ξενιστή (π.χ. το νέο στέλεχος του βακτηρίου Escherichia coli O104:H4 που προκάλεσε μια σειρά σοβαρών τροφογενών λοιμώξεων και θανάτων στη βόρεια Γερμανία, από τον Μάιο έως τον Ιούνιο του 2011)», προσθέτει ο Έλληνας επιστήμονας.

Επιδημίες μπορεί επίσης να εμφανιστούν όταν ασθένειες εισαχθούν πρόσφατα σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι μια ασθένεια να μπορεί να μεταδοθεί από άτομο σε άτομο. Ένα πρώιμο παράδειγμα αυτού είναι η ασθένεια της ευλογιάς (την προκαλούν δύο στελέχη του ιού Variola: ο Variola major ή ο Variola minor), η οποία εισήχθη στην Αμερική μέσω της άφιξης των Ευρωπαίων από τις αρχές του 16ου αιώνα. Επειδή ο αυτόχθονος πληθυσμός δεν είχε έρθει ποτέ ξανά σε επαφή με τα στελέχη του ιού της ευλογιάς, το ανοσοποιητικό τους σύστημα δεν μπορούσε να τον αποκρούσει. Με ευρύτερους όρους, οι επιδημίες μπορεί να αναφέρονται σε μια ασθένεια ή άλλη συγκεκριμένη συμπεριφορά που σχετίζεται με την υγεία (π.χ. κάπνισμα) με ποσοστά που είναι σαφώς υψηλότερα από την αναμενόμενη εμφάνιση σε μια κοινότητα ή περιοχή. Ακούμε συχνά για «επιδημία διαβήτη» ή «επιδημία ναρκωτικών», για παράδειγμα. Ο όρος έχει χρησιμοποιηθεί ακόμη και για να περιγράψει την αύξηση της εγκληματικής συμπεριφοράς στην κοινωνία, με τα μέσα ενημέρωσης να αναφέρονται σε μια «επιδημία βιασμών». Ωστόσο, ορισμένοι σημειώνουν ότι αυτή η κακή χρήση της λέξης μετακινεί την προσοχή από την ευθύνη των δραστών.

Ενδημική νόσος: συνεχής απειλή

Ενδημική είναι μια ασθένεια που είναι σταθερά παρούσα, εμφανίζεται τακτικά αλλά περιορίζεται σε μια συγκεκριμένη περιοχή. «Mια πανδημία μπορεί να καταλήξει ως μία ενδημική νόσος, δηλαδή να υφίσταται συνεχώς με μικρές ή μεγάλες εξάρσεις. Αυτό καθιστά την εξάπλωση της και τα ποσοστά νοσούντων, προβλέψιμα. Ο αριθμός των κρουσμάτων είναι υψηλότερος από ό,τι σε άλλες περιοχές αλλά δεν αυξάνεται με την πάροδο του χρόνου», περιγράφει ο Καθηγητής Σαρρής. Όταν μια ασθένεια γίνεται ενδημική, ο αριθμός των ατόμων που νοσούν παραμένει σχετικά σταθερός με την πάροδο του χρόνου. Η ελονοσία για παράδειγμα, θεωρείται ενδημική σε ορισμένες χώρες και περιοχές πλήττοντας ετησίως 300 εκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως, με τα περισσότερα κρούσματα να εντοπίζονται στις τροπικές περιοχές του πλανήτη.

Αιτίες εκδήλωσης ασθενειών

Διάφοροι παράγοντες συμβάλλουν στην εμφάνιση μολυσματικών ασθενειών ως αποτέλεσμα μετάδοσης από ανθρώπους, από ζώα ή ακόμα και από το περιβάλλον. Οι καιρικές συνθήκες (για παράδειγμα, ο κοκκύτης εμφανίζεται την άνοιξη, ενώ η ιλαρά τείνει να εμφανίζεται τη χειμερινή περίοδο) ή η έκθεση σε χημικά ή ραδιενεργά υλικά μπορεί να προκαλέσουν σοβαρά προβλήματα. Για παράδειγμα, η Minamata είναι μια ασθένεια που προσβάλλει τον άνθρωπο όταν εκτεθεί στον υδράργυρο. Περιβαλλοντικές καταστροφές όπως οι καταιγίδες, οι σεισμοί και η ξηρασία μπορεί να οδηγήσουν σε υψηλή μετάδοση ασθενειών. Το ίδιο και μεταβολές σε περιβαλλοντικούς παράγοντες όπως η παροχή νερού, τα τρόφιμα, η ποιότητα του αέρα και οι εγκαταστάσεις υγιεινής μπορούν να ευνοήσουν την εξάπλωση μολυσματικών ασθενειών. Επίσης, η προέλευση μιας νόσου μπορεί να είναι άγνωστη. Αυτού του είδους οι ασθένειες μπορεί να προκληθούν από διάφορους παράγοντες, όπως ένα νέο ή πρόσφατα τροποποιημένο παθογόνο, φυσικές τοξίνες ή μη ανιχνεύσιμες χημικές ουσίες στο περιβάλλον ή μια άγνωστη υπερέκθεση σε ιονίζουσα ή άλλη βλαβερή ακτινοβολία.

Σε γενικές γραμμές όμως τίποτα δεν ορίζεται απόλυτα. Οι όροι επιδημία και πανδημία αναφέρονται συνήθως σε μολυσματικές ασθένειες. Ωστόσο, επειδή υποδηλώνουν την ανάγκη για επείγουσα δράση, οι μη μεταδοτικές ασθένειες ή οι ανθυγιεινές συνήθειες αναφέρονται μερικές φορές και ως επιδημίες. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι μια επιδημία που έχει δηλωθεί, μπορεί να εξελιχθεί σε κατάσταση πανδημίας. Μια μεγάλη επιδημία γενικά περιορίζεται ή αναμένεται να εξαπλωθεί, ενώ μια πανδημία είναι διεθνούς εμβέλειας και συνήθως εκτός ελέγχου. Πάντως από τον Μάιο του 2020, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) είχε προβλέψει ότι ο νέος κορωνοϊός θα μπορούσε να γίνει ενδημικός ιός. Οι παραλλαγές δέλτα και όμικρον έδειξαν από τότε πόσο προσαρμόσιμος είναι ο ιός, όπως και ο ιός της γρίπη.