Μανώλης Πλειώνης: Η Μεσόγειος χρειάζεται έναν περιφερειακό συνεργατικό πόλο Πολιτικής Προστασίας

Πέντε εκατομμύρια Γερμανών μετανάστευσαν τον 19ο αιώνα στην Αμερική εξαιτίας μεταβολών του κλίματος, σύμφωνα με έρευνα του Πανεπιστημίου του Freiburg. Ανάμεσα τους και οικογένειες που δημιούργησαν φημισμένα brands της Αμερικής, όπως της γνωστής φαρμακοβιομηχανίας Pfizer ή της διάσημης εμπορικής αλυσίδας στο χώρο των τροφίμων Heinz. Η κλιματική αλλαγή που αποτέλεσε έναν σημαντικό παράγοντα της μεταναστευτικής έκρηξης από τη Νοτιοδυτική Γερμανία προς τη Βόρεια Αμερική κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, αναμένεται και μελλοντικά να επιφέρει μοιραία μαζικές μεταναστευτικές ροές στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό χωρών, αφού αυξάνονται τα επίπεδα της θάλασσας, αλλά και τα ακραία καιρικά φαινόμενα, όπως πλημμύρες, ξηρασίες και τυφώνες. «Φέτος μπήκε και η Ελλάδα ανάμεσα στις χώρες όπου φυσικές καταστροφές οδηγούν σε εσωτερική μετατόπιση ανθρώπων, όπως αναμένεται να συμβεί με τους ρητινοπαραγωγούς, τους μελισσουργούς, τους υλοτόμους, τους γεωργούς και τους κτηνοτρόφους από την Βόρεια Εύβοια και πιθανώς και από άλλες περιοχές που κατακάηκαν με τις καταστροφικές καλοκαιρινές πυρκαγιές. Η Διεθνής Τράπεζα υπολογίζει ότι μέχρι τα μέσα του αιώνα οι κλιματικοί μετανάστες σε όλο τον κόσμο θα ξεπεράσουν τα 140.000.000!», σχολιάζει καθισμένος στο γραφείο του ο Πρόεδρος του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, του πρώτου ερευνητικού κέντρου της νεότερης Ελλάδας, κ. Μανώλης Πλειώνης, επισημαίνοντας πως η  Ελλάδα βιώνει έντονα τις αρνητικές επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης, λόγω της γεωµορφολογίας, των κοινωνικο-οικονοµικών της χαρακτηριστικών, των ανεπαρκών υποδοµών της και της κακοδιαχείρισης  που έχει υποστεί ο φυσικός πλούτος της χώρας. Είναι χαρακτηριστικό πως από το 2000 μέχρι σήμερα έχουν καταγραφεί 512 έντονα καιρικά επεισόδια και δυστυχώς έπεται συνέχεια: «Η Ελλάδα και γενικά η ΝΑ Μεσόγειος ανήκουν σε εκείνες τις περιοχές του πλανήτη που θα δεχθούν τις μεγαλύτερες πιέσεις της κλιματικής κρίσης, παρόλο που δεν αποτελεί βασικό παραγωγό αερίων του θερμοκηπίου. Η ευρύτερη περιοχή μας μαζί με την ΒΑ Ευρώπη, μοιάζουν να εξελίσσονται σε hot spots της κλιματικής αλλαγής, η οποία προκαλεί την κλιματική κρίση».

Σύμφωνα με έρευνα του  Ινστιτούτου Ερευνών Περιβάλλοντος και Βιώσιµης Ανάπτυξης του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, την τελευταία 20ετία  (2000 – 2020), καταγράφηκαν 488 έντονα καιρικά επεισόδια, τα οποία επηρέασαν από 1 έως 28 νοµούς (κατά µέσο όρο 2-3 νοµούς ετησίως). Δυστυχώς το ¼ σχεδόν του συνόλου των καταγεγραμμένων επεισοδίων στη χώρα μας, με πρώτες τις πλημμύρες σε ποσοστό 63%, σχετίζεται µε απώλεια ανθρώπινης ζωής και συγκεκριμένα με την απώλεια 229 ανθρώπων. Δεν είναι τυχαίο βεβαίως, ότι ο νοµός Αττικής, όπου συγκεντρώνεται περίπου το 35% του συνολικού πληθυσμού, επηρεάστηκε ιδιαίτερα, μετρώντας 53 απώλειες ζωής από ακραία καιρικά φαινόμενα μέσα στην εικοσαετία 2000-2020. «Δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε με ακρίβεια αν ένα συγκεκριμένο καιρικό γεγονός οφείλεται στην κλιματική κρίση. Αυτό που παρατηρούμε είναι μια αύξηση της συχνότητας και της έντασης των ακραίων φυσικών φαινομένων και των συνεπαγόμενων φυσικών καταστροφών, αλλά και της τοπικότητας στην εμφάνισή τους δηλαδή, μια έντονη διαφοροποίηση από περιοχή σε περιοχή ακόμα και με μικρή απόσταση μεταξύ τους», περιγράφει ο Καθ. Πλειώνης, συνιστώντας ως επιτακτική ανάγκη τη δημιουργία ενός περιφερειακού συνεργατικού πόλου πολιτικής προστασίας στη ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου: «Καθώς ακραία καιρικά φαινόμενα θα συντελούνται σε μεγάλη ένταση, οι χώρες μεμονωμένα δεν θα μπορούν να τα αντιμετωπίσουν χωρίς μια περιφερειακή συνδρομή. Το είδαμε εξάλλου και στις πυρκαγιές του περασμένου καλοκαιριού όπου η χώρα μας χρειάστηκε τη συνδρομή 22 χωρών για να τις αντιμετωπίσει». Ο ίδιος προωθώντας αυτή την περιφερειακή συνεργασία, αρθρογραφεί σχετικά σε ελληνικά και σε ξένα έντυπα, ενώ στο άμεσο χρονικό διάστημα πρόκειται να ταξιδέψει στην Κύπρο για την υπογραφή μνημονίου συνεργασίας μεταξύ του Ινστιτούτου Κύπρου, του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών και του ΕΚΠΑ για την αντιμετώπιση των δασικών πυρκαγιών: «Πρόκειται για μια προσπάθεια ανάπτυξης και προσφοράς καινοτόμων επιστημονικών εργαλείων για την αντιμετώπιση των δασικών πυρκαγιών και των αποτελεσμάτων τους σε όλο τον κύκλο τους, πριν, κατά την διάρκεια, και κατόπιν των γεγονότων».

Πολύτιμος αρωγός της Πολιτικής Προστασίας

Στο επίκεντρο των επιστημονικών ενδιαφερόντων του προέδρου του ΕΑΑ είναι αφενός η Παρατηρησιακή Κοσμολογία, η Μεγάλης Κλίμακας Δομή του Σύμπαντος και η Εξωγαλαξιακή Αστροφυσική και αφετέρου η κλιματική αλλαγή και οι φυσικές και οι ανθρωπογενείς καταστροφές. Σύμφωνα με τον ίδιο η διαχείριση της κλιματικής κρίσης σε καμία περίπτωση δε είναι “one man show”.  Αντιθέτως, χρειάζεται η τεχνογνωσία, η επιστημονική εξειδίκευση και η εμπειρία πολλών επιστημονικών ομάδων, για αυτό και το ερευνητικό έργο που διενεργείται στα Ινστιτούτα του Αστεροσκοπείου είναι η ενσάρκωση του Homo collaboratus. Στρατηγικός στόχος του Εθνικού Αστεροσκοπείου αποτελεί η ανάπτυξη «εργαλείων» και εφαρμογών  που μπορούν να διευκολύνουν το έργο της Πολιτικής Προστασίας και να ωφελήσουν μακροπρόθεσμα την κοινωνία. «Για παράδειγμα, έχουμε τη δυνατότητα μέσω της Επιχειρησιακής Μονάδας  BEYOND του ΕΑΑ και της υπηρεσίας του FireHub να ανιχνεύουμε και να παρακολουθούμε τις δασικές πυρκαγιές με χρήση δορυφορικής τηλεπισκόπησης, σε πραγματικό χρόνο και να διαθέτουμε πληροφορίες σε 24ωρη βάση στο Κέντρο Επιχειρήσεων της Πυροσβεστικής Υπηρεσίας παρέχοντας επίσης και ταχεία χαρτογράφηση των καμένων εδαφών, η οποία βασίζεται σε δορυφορικές εικόνες υψηλής χωρικής ανάλυσης που συλλέγονται στις δορυφορικούς σταθμούς του BEYOND/ΕΑΑ», περιγράφει ο κ. Πλειώνης, αναφερόμενος και στο σύστημα «ασπίδα» στις δασικές πυρκαγιές, με την επωνυμία “IRIS” που αναπτύχθηκε στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών από την μονάδα METEO, πιστοποιήθηκε μέσω δημοσιεύσεων στα εγκυρότερα διεθνή επιστημονικά περιοδικά και απέκτησε επιχειρησιακό status το 2019: «Το ψηφιακό υπολογιστικό σύστημα IRIS 2.0 προβλέπει, μέσα σε 15 λεπτά από την εκκίνηση της πυρκαγιάς, την εξάπλωση του μετώπου της για τις επόμενες 2 ώρες και μέσα σε μια 1 ώρα την εξάπλωση στο επόμενο 24ωρο (κατεύθυνση μετώπου, ταχύτητα), αρκεί να εισαγάγει κάποιος σε αυτό το αρχικό ακριβές στίγμα της φωτιάς και τον χρόνο εκκίνησης, παίρνει δε υπόψη του το είδος της καύσιμης ύλης (βλάστηση, δασική ή μεικτή ζώνη) και τις μετεωρολογικές συνθήκες που επικρατούν στη περιοχή (θερμοκρασία, ένταση και διεύθυνση ανέμων κλπ).Το καινοτόμο στοιχείο αυτής της εφαρμογής είναι ότι λαμβάνει ως παράμετρο υπολογισμού και τον καιρό που δημιουργεί η ίδια η φωτιά».

Σύμφωνα με τον καθ. Πλειώνη η απόλυτη προστασία από πυρκαγιές και από τα έντονα καιρικά φαινόμενα, όπως οι πλημμύρες δεν είναι 100% εφικτή και είναι πολύ σημαντικό οι υπεύθυνοι επιχειρησιακοί φορείς να εστιάσουν στο κομμάτι της αξιολόγησης, της προετοιμασίας  και της διαχείρισης της επικινδυνότητάς τους. Με αυτό το σκεπτικό πριν ενάμιση περίπου χρόνο 11 ελληνικοί ερευνητικοί φορείς (ανάμεσά τους το ΑΠΘ, η Ακαδημία Αθηνών, το ΕΜΠ, το ΕΚΠΑ, το Πανεπιστήμιο και το Πολυτεχνείο Κρήτης, ο ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ, το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, το ΑΘΗΝΑ και το ΕΛΚΕΘΕ) συνεργάστηκαν για την δημιουργία του Εθνικού Δικτύου Παρακολούθησης της Κλιματικής Αλλαγής “Climpact”  προϋπολογισμού 3.100.000 ευρώ, με συντονιστή τον πρόεδρο του ΕΑΑ κ. Πλειώνη και Επιστημονικό Υπεύθυνο τον διευθυντή του Ινστιτούτου ΙΕΠΒΑ του ΕΑΑ, κ. Ν. Μιχαλόπουλο: «Στόχος του δικτύου είναι να αποτελέσει έναν κεντρικό πόλο εμπειρογνωμοσύνης και παραγωγής επιστημονικής γνώσης, «εργαλείων» και υπηρεσιών για τη διαχείριση πολιτικών για το κλίμα. Προτεραιότητα είναι η δημιουργία μιας ενιαίας εθνικής βάσης δεδομένων μέσω της συστηματικής συλλογής, ελέγχου και αρχειοθέτησης κλιματικών και περιβαλλοντικών παραμέτρων, η βελτιστοποίηση των υφιστάμενων κλιματικών υπηρεσιών και συστημάτων έγκαιρης προειδοποίησης για φυσικές καταστροφές στην Ελλάδα καθώς και η αξιοποίηση νέων ερευνητικών αποτελεσμάτων και μεθοδολογιών. Στα παραπάνω προστίθεται η έγκυρη και έγκαιρη διάχυση πληροφοριών προς θεσμικούς φορείς που είναι επιφορτισμένοι με την λήψη αποφάσεων και τον σχεδιασμό διατομεακών πολιτικών (με έμφαση στον τουρισμό, γεωργία, δάση/οικοσυστήματα, και πολιτική προστασία)». Σύμφωνα με τον κ. Πλειώνη, ένα εργαλείο που αναπτύχθηκε ενδεικτικά, στο πλαίσιο του Climpact είναι το UrbanProof  μέσω του οποίου μπορεί κάποιος να αντλήσει περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην πρόκληση πλημμυρικών φαινομένων σε αστικούς δήμους της Ελλάδας, Κύπρου και Ιταλίας. Αξίζει να σημειωθεί πως το Δίκτυο μέχρι στιγμής έχει οργανώσει 3 ενημερωτικά φόρα με τελευταίο στις 19 Νοεμβρίου και πρόκειται να οργανώσει άλλα τρία.

Αναγκαιότητα η περαιτέρω ανάπτυξη των υποδομών

Το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών διαθέτει πανελλαδικά πάνω από 700 σταθμούς συλλογής δεδομένων όλων των τύπων (σεισμογράφους, επιταχυνσιογράφους, GPS, μετεωρολογικούς σταθμούς, σταθμούς μέτρησης κεραυνών και  ατμοσφαιρικής ρύπανσης,  ραντάρ καιρού), καθώς και Κέντρο συλλογής και διαμεταγωγής δορυφορικών δεδομένων όλων των τύπων δορυφόρων (γεωστατικών, πολικής τροχιάς και χαμηλής τροχιάς σαν τα sentinel). Στους στρατηγικούς στόχους της διοίκησης του Ιδρύματος περιλαμβάνεται και η περαιτέρω ανάπτυξη των ερευνητικών υποδομών. Σε αυτό το πλαίσιο μετά από εξαντλητική αξιολόγηση έχει εγκριθεί για χρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων και βρίσκεται σε εξέλιξη ένα εμβληματικό έργο προϋπολογισμού 22,5 εκατ. ευρώ που αφορά στην ανάπτυξη μιας νέας ερευνητικής υποδομής του ΕΑΑ, του Παρατηρητηρίου Γεωεπιστημών και Κλιματικής Αλλαγής (ΠΑΓΓΑΙΑ) στα Αντικύθηρα, για την παρακολούθηση και καταγραφή των κλιματικών, ατμοσφαιρικών και γεωφυσικών παραμέτρων.

Το ΠΑΓΓΑΙΑ θα λειτουργεί σύμφωνα με τις διεθνείς προδιαγραφές του Συστήματος Παρακολούθησης του Παγκόσμιου Μετεωρολογικού Οργανισμού (GAW/WMO) και σε συντονισμό με την Εθνική Ερευνητική Υποδομή PANACEA (PANhellenic infrastructure for Atmospheric Composition and climate change). «Το έργο θα δώσει τη δυνατότητα στην πολιτεία να έχει χρονοσειρές για μεγάλο αριθμό κλιματικών παραμέτρων, όπως επίσης θα κάνει μετρήσεις του φυσικού υποβάθρου όλων των αερίων θερμοκηπίου. Φιλοδοξία μας είναι η δημιουργία ενός υπερσταθμού στα πρότυπα που ορίζει ο Παγκόσμιος Μετεωρολογικός Οργανισμός που θα είναι μοναδικός στη ΝΑ Ευρώπη», λέει ο Καθηγητής, προσθέτοντας πως μια ακόμη εμβληματική ερευνητική υποδομή βρίσκεται στα σκαριά προϋπολογισμού 48 εκατ. ευρώ, το NOA-AEGIS που πρόκειται να χρηματοδοτηθεί από το Ταμείο Ανάκαμψης, με στόχο τη μελέτη θεμάτων ασφάλειας, προστασίας και ανθεκτικότητας της κοινωνίας με επίγεια και δορυφορικά δεδομένα όλων των τύπων.

Μέχρι τώρα ένας σημαντικός πόρος για τη συντήρηση των ερευνητικών υποδομών του ιδρύματος ήταν τα προγράμματα ΚΡΗΠΙΣ τα οποία δυστυχώς φτάνουν στο τέλος. Η αγωνία τώρα της διοίκησης όχι μόνο του ΕΑΑ, αλλά και των υπόλοιπων ερευνητικών κέντρων της χώρας είναι πως αν δεν υπάρξει κάποιο άλλο παρόμοιο πρόγραμμα ή μια οργανωμένη πολιτική που να παρέχει τη δυνατότητα συντήρησης των υποδομών, θα διαταραχθεί η ομαλότητα της λειτουργίας τους. «Πρέπει να υπάρξει συνέχεια στη χρηματοδότηση τύπου ΚΡΗΠΙΣ για να μην αναγκαστεί το πολυπληθές και εξαιρετικά εξειδικευμένο επιστημονικό προσωπικό των ερευνητικών ιδρυμάτων να αναζητήσει αλλού δουλειά επειδή δεν θα επεκταθούν οι συμβάσεις του. Σκοπός όλων μας είναι να αναστρέψουμε το brain drain και όχι να το ενθαρρύνουμε», καταλήγει ο πρόεδρος του ΕΑΑ.

Λίγα λόγια για τον Καθ. Μανώλη Πλειώνη

Είναι Καθηγητής του τμήματος Φυσικής του ΑΠΘ, Διευθυντής και Πρόεδρος του ΔΣ του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, Πρόεδρος του ΤΕΣ Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Βιώσιμης Κινητικότητας, μέλος της Εθνικής Αστρονομικής Επιτροπής, μέλος του Ευρωπαϊκού οργάνου European Space Science Committee και μέλος του ΔΣ του Κέντρου Διάδοσης Επιστημών & Μουσείο Τεχνολογίας ΝΟΗΣΙΣ. Κατέχει πτυχίο Μαθηματικών από το Πανεπιστήμιο Κρήτης και Διδακτορικό στην Παρατηρησιακή Κοσμολογία από το Πανεπιστήμιο Sussex της Αγγλίας με επιβλέποντα Καθηγητή τον John Barrow. Εκπόνησε μεταδιδακτορική έρευνα στο Διεθνές Ερευνητικό κέντρο SISSA της Ιταλίας (υπήρξε μεταδιδακτορικος υπότροφος Marie Curie της Ευρωπαϊκής Ένωσης) και στο Διεθνές Κέντρο Θεωρητικής Φυσικής ICTP και επέστρεψε στην Ελλάδα το 1995 ως Ερευνητής του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών όπου και παρέμεινε έως το 2012. Έχει δημοσιεύσει πάνω από 240 επιστημονικά άρθρα αλλά και πολλά άρθρα εκλαΐκευσης και πολιτικής της επιστήμης, ενώ έχει επιβλέψει πολλές διδακτορικές διατριβές και διατριβές Master. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος και εκλεγμένο μέλος του ΔΣ της «Ελληνικής Αστρονομικής Εταιρείας» (για 3 διετείς θητείες) και Αντιπρόεδρος του ΔΣ για μια ακόμα θητεία. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος και εκλεγμένο μέλος του ΔΣ της «Ελληνικής Εταιρείας για την Βαρύτητα, Σχετικότητα και Κοσμολογία» για μια θητεία.